شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی و زرتشتی است. این جشن در ۹ آذر ۱۴۰۱ به عنوان زایش مهر (ایزد ایرانی) ثبت میراث جهانی شده‌است. در جشن شب چله ایرانی، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کرهٔ شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود.
از گذشته های دور، ایرانیان شب یلدا یا شب چله ایرانی را تا سپیده صبح در گرد آتش، به جشن و پایکوبی می گذراندند و با میوه هایی هم چون انار، خرمالو، هندوانه، سیب و به از میهمانان خود پذیرایی می کردند.
امروزه، با وجود این که به واسطه زندگی ماشینی و روزمرگی های بزرگ و کوچک میان مردم ایران و سنت ها و آداب و رسوم گذشته فاصله افتاده است، ولی هم چنان می توان نمودهایی از سنت های ایران باستان را در مناسبت هایی نظیر شب چله ایرانی ملاحظه کرد.
جشن شب چله ایرانی یا جشن شب یلدا
امروزه هم، با گرد هم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و فامیل برگزار می شود. آیین این شب، تناول انواع آجیل مخصوص، انار، هندوانه و شیرینی و میوه های متنوع است که همه جنبه نمادین دارند و نشان فراوانی، برکت، تندرستی و شادکامی هستند.
در این شب تفأل به دیوان حافظ شیرازی مرسوم است و بزرگان جمع با داستان سرایی و متل‌گویی، کوچک تر‌ها را بر سر ذوق می آورند و با حکایت هایی از گذشتگان آشنا می کنند. به باور ایرانیان باستان، یلدا شبی است که تا سپیده صبح باید در پرتو نور و آتش بگذرد تا اهریمن فرصت دژخویی و تباهی نیابد.
یلدا از واژه ای سریانی به معنای تولد و زایش برگرفته شده است. در باور ایرانیان باستان، تاریکی سمبل اهریمن است و از آن جایی که در طولانی ترین شب سال، تاریکی اهریمنی دیر می پاید، این شب در نظر ایرانیان منحوس و بدقدم بوده و چون فرا می رسید، آتش روشن می کردند تا تاریکی و ارواح اهریمنی و شیطانی بگریزند و نابود شوند. هم چنین مردم گرد هم جمع می شدند و تمام شب را با نوشیدن و خوردن می گذراندند و به شادی و پایکوبی و گفتگو می پرداختند.
سفره یلدا
به طور کلی، در ایران باستان برای هر مراسم و سرور آیینی، سفره ای خاص می گستردند که در آن علاوه بر آلات و ادوات نیایش همچون عطردان، آتشدان، بخوردان و غیره، محصولات خوردنی فصل و خوراک های گوناگون هم می گذاشتند و هر آنچه از میوه تازه فصل که امکان داشت و میوه های خشک در این سفره یافت می شد.
ایرانیان باستان با این اعتقاد که سپیده دم شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها طولانی تر می شوند و تابش نور ایزدی جهان را فرا می گیرد، آخرین شب پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید نامیدند و از آن زمان تاکنون، برای آن جشن بزرگی بر پا می شود و به همین دلیل، در آیین زرتشتی، به دهمین ماه سال، دی، به معنای دادار و آفریننده می گفتند که در واقع، ماه تولد خورشید بود.
ابوریحان بیرونی جشن شب چله ایرانی را میلاد اکبر می نامد که منظور از آن میلاد خورشید است. در کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی از روز اول دی ماه، تحت عنوان خور یاد شده است و در کتاب قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا که در لندن موجود است، این روز، خُره روز نام گرفته است و در بعضی منابع دیگر خرم روز نامیده می شود. فردوسی هم در شاهنامه، یلدا و خور روز را به هوشنگ از شاهان پیشدادی ایران نسبت داده است.
از رسم های کهن و بی مانند شب چله ایرانی، تفأل به دیوان حافظ است. همان طور که می دانید، اغلب رسم و رسومات و آیین های شب چله، میراثی از فرهنگ چند هزار ساله ایرانیان است، ولی تفأل به حافظ در شب چله در سده های اخیر به دیگر رسوم شب یلدا افزوده شده است. شاهنامه خوانی و قصه گویی بزرگترهای خانواده و فامیل بر دور خوان یلدا هم از دیگر آیین های ایرانیان در این شب است که خاطرات شیرینی برای کودکان رقم می زند.
از این رو یکی از رسوم یلدا داستان سرایی و شعر خوانی است؛ پس عجیب نیست اگر بگوییم که «کتاب» می تواند گیفت مناسبی برای شب چله ایرانی باشد.
مهم نیست که کتابی که به عنوان گیفت شب چله ایرانی تهیه می کنید، یک حافظ جیبی کوچک باشد یا این که یک کتاب شعر یا داستان نفیس، هم این که موضوع آن با سلیقه و علاقه شخص هدیه گیرنده تناسب داشته باشد، می تواند جزو هدایای شب چله ایرانی مناسب تلقی شود.
همان طور که گفتیم ایرانیان از گذشته های دور تا به امروز، در شب چله یا همان یلدا دور هم جمع می شوندو حتی لباس های مخصوص شب چله ایرانی را می پوشند دخترها لباس های دخترانه یلدایی و پسر ها لباس های پسرانه یلدایی می پوشند و این شب را تا سپیده دم جشن می گیرند؛ سفره و تزیینات شب چله ایرانی یکی از اصلی ترین رسومات این شب است. در ادامه چند سفره زیبا رو با هم می بینیم:
یلدا طولانی ترین و تاریک ترین شب سال است و نشانه شبی اهریمنی و شوم و ناخوشایند است که با طلوع صبح روز اول دی ماه و بر آمدن آفتاب شکست می خورد و نیکی بر آن چیره می شود.
شب یلدا تاریخی به قدمت آیین میترائیسم دارد و در طول سالیان آداب و رسوم آن حتی الامکان حفظ شده است با این حال، به واسطه تغییراتی که در سبک زندگی کنونی ایرانیان به وجود آمده، بخشی از آیین های یلدا دستخوش تغییراتی شده اند.
نکته زیبا و به یادماندنی در خصوص طولانی ترین شب سال در این است که همه اقوام ایرانی اعم از فارس، ترک، کرد، لر، بلوچ و عرب آن را جشن می گیرند و در این شب دور هم می نشینند و آن را به شادی، مهرورزی، دوستی و صداقت می گذرانند. یلدا، پاسداشت فرهنگ و سنت های کهن ایرانی است و ارزش هایی مانند در کنار هم بودن و مهمان هم بودن و در کنار هم به فردای روشن چشم داشتن، در کنار هم بودن و انار خوردن و حافظ خواندن و قصه گفتن از دیروزی که رفته است و می تواند چراغ راه بچه های فردا باشد، در آن تجلی می یابد.
